Yorum: Türkiye-Ermenistan Normalleşme Süreci ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi

ANKARA, 25 EKİM 2025 

Türkiye’nin Ermeni topluluğunda tartışmalara sahne olan bir sürecin ardından 2019 yılında II. Sahak Maşalyan yeni İstanbul Ermeni Patriği (Türkiye Ermenileri Patriği) olarak seçilmiştir. Din kariyeri boyunca dengeli bir kişiliğe sahip olduğunu ortaya koyan ve olumlu bir profil çizen Maşalyan, patrik seçildikten sonra da yapıcı tutumuna devam edeceğine işaret eden açıklamalar yapmıştır.[1] Maşalyan, Türk Ermeni topluluğunun yeniden yapılanmaya ihtiyacı olduğunu ve bu yönde çalışmalar yürüteceğini belirtmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin temel belgesi olan 1923 Lozan Barış Antlaşmasının çizdiği çerçeve bağlamında bir Türk kamu kurumu olan İstanbul Ermeni Patrikhanesinin kökenleri Osmanlı Devleti’nin ilk yıllarına dayanmaktadır. Osmanlı dönemindeki millet sisteminde Osmanlı tebaası olan Ermenileri temsil etmekle yetkili olan Patrikhanenin, Cumhuriyet dönemindeki ise görevi sadece Ortodoks Ermeni kökenli vatandaşların dini ihtiyaçlarını karşılamak ve manevi meselelerde önderlik yapmakla sınırlı tutulmuştur. Bir Türk kamu kurumu olan İstanbul Ermeni Patrikhanesinden Türkiye Cumhuriyeti devletinin ve toplumunun çıkarlarını gözetecek şekilde hareket etmesi beklenir. Ancak Patrik II. Sahak’ın son dönemdeki bazı davranışlarının Türkiye-Ermenistan normalleşmesi çerçevesinde soru işaretleri yaratmaya başladığı söylenebilir.

Bu davranışlara örneklerden biri Patriğin düzenli olarak Ermenistan’da bulunan Eçmiadzin Ermeni Katolikosluğu tarafından düzenlenen “Yüksek Ruhani Konsey” isimli üst düzey dini toplantılara katılması olmuştur.[2] Eçmiadzin Ermeni Katolikosluğu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi, Ermeni Apostolik Kilisesinin dört idare merkezinden ikisidir. Söz konusu merkezlerin idari bağımsızlıkları vardır, yani bir merkezin diğerine müdahale etme yetkisi yoktur. Eçmiadzin Katolikosluğu kıdem olarak önde olsa da, İstanbul Patrikhanesi Osmanlı Devleti’nin gücü sayesinde asırlar boyunca Ermenilerin dini dünyasında başat konuma sahip olmuştur. Kilise içi dayanışma ve kilise kıdem hiyerarşisine saygı çerçevesinde II. Sahak’ın Eçmiadzin toplantılarına katılması normal karşılanabilir. Ancak İstanbul Patrikhanesinin tarihi prestijli konumu, Eçmiadzin Ermeni Katolikosu II. Karekin’in bilinen Türk ve Türkiye karşıtlığı, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesine karşı çıkması ve Türkiye’yle normalleşme sürecini yürütmeye çalışan Nikol Paşinyan hükümetine karşı başat muhalif unsurlardan biri haline gelmesi denklemi değiştirmektedir. Bu unsurlar dikkate alındığında II. Sahak’ın Türkiye’nin çıkarlarını gözeterek Eçmiadzin ile ilişkilerinde bir mesafe koruması beklenirdi.

Patrik II. Sahak’ın soru işaretleri yaratan bir diğer davranışı, Paşinyan-II. Karekin mücadelesinde taraf seçerek II. Karekin’in yanında yer almasıdır. Ermenistan’da Paşinyan Türkiye ve Azerbaycan ile işbirliği ve barış tesis etmek isteyen reformcu kanadı, II. Karekin ise Karabağ’da ayrılıkçılığı sonsuza dek destekleyen ve soykırım söylemi propagandasını dış politika aracı olarak kullanmak isteyen revanşist kanadı temsil etmektedir.

II. Karekin yaptığı muhalefetle artık bir din görevlisinin çok ötesine geçmiş, Katolikos olarak önderliğini ettiği Apostolik Kiliseyi neredeyse Ermenistan’ın ana muhalefet partisi haline getirmiştir. Paşinyan’ın kendisine yönelttiği eleştirilerin üslubu aşırı ve uygunsuz olsa da, içeriğini paylaşan pek çok insan vardır.[3]

II. Karekin’in bir din görevlisinden ziyade siyasetçi gibi davrandığı, kilise içinde ve dışında çeşitli usulsüzlüklere dahil olduğu ve çalışanlarına kötü muamele yapan bir kişiliğe sahip olduğu çok uzun zamandır tartışılan konulardır. II. Sahak ise yaptığı açıklamalarla Ermeni Apostolik Kilisenin diğer üç önderi ile birlikte Paşinyan hükümetine karşı ortak bir cephede yer aldığına işaret etmiştir.[4]

Elbette II. Sahak’ın bunu yapmasının temel sebebi II. Karekin’in görüşlerine destek vermek değil, II. Karekin üzerinden Ermeni Apostolik Kilisesine topyekûn saldırı yapıldığını düşünmesi ve bunu kabul edilemez bulmasıdır. Ancak bunu yaparak II. Karekin’in Türkiye’ye olan düşmanca yaklaşımını ve sorunlu kişiliğini görmezden gelmiş, adının II. Karekin’le beraber anılması riskini yaratmıştır.

Dahası, Paşinyan Haziran 2025’te Türkiye’yi ziyaret ettiği ve Türk Ermeni topluluğu temsilcileri ile buluştuğu sırada kendisine refakat etmesi için hiçbir din görevlisini göndermemiş (II. Sahak bu sırada yurtdışındaydı) ve Patrikhane binasını kapalı tutmuştur. II. Sahak sonrasında yaptığı açıklamada Paşinyan hükümetinin protokole uymadığını ve gerekli düzenlemeleri önceden yapmadığını belirtmiş, ayrıca hiçbir din görevlisinin refakat etmeye göndermeyerek Paşinyan’ı Kilise-karşıtı tutumu için sessizce protesto ettiğini ifade etmiştir.[5]

II. Sahak bunu yaparak kibarca Paşinyan’ı eleştirdiğini düşünse de, mensubu olduğu Türk devleti açısından bir yabancı devletin başbakanın ülkeye yaptığı ve sembolik değeri yüksek olan bir ziyaret sırasında hoş olmayan bir görüntünün oluşmasına sebep olmuştur.

Tüm bunlar ışığında II. Sahak son olarak Ermenistan’dan gelen basın mensuplarına Türkiye-Ermenistan normalleşme süreciyle ilgili açıklamalarda bulunmuş, Türk Ermeni topluluğunun sözcülüğünü üstlenerek, topluluğun bu sürece tam destek verdiğini ifade etmiştir.[6]

 II. Sahak’ın bu açıklamaları iyi niyetle yaptığı ortadadır, ancak açıklamalarını kime yaptığını dikkate pek almamış gibi gözükmektedir. Ermenistan basını mensupları bir asırdan fazlardır soykırım söylemi propagandasına, Soğuk Savaş döneminde on yıllarca süren Batılı Türkiye karşıtı Sovyet propagandasına ve Karabağ ayrılıkçılığını desteklemiş eski Ermenistan yönetimlerinin propagandasına maruz kalmış temsilciler konumundadırlar.

II. Sahak’ın iyi niyetle yaptığı açıklamalarındaki bazı hususlar, Türkiye’ye bu denli olumsuz yaklaşmaya şartlanmış gazeteciler tarafından çok farklı algılanmaya, yanlış yerlere çekilmeye ve Ermenistan kamuoyuna yanlış yansıtılma riskini taşımaktadır. II. Sahak gibi tecrübeli bir kamu görevlisinin, Ermenistan’dan gelen gazetecilerle dış politika çıkarımları olacak hassas konularda söyleşi yapmaktan kaçınması herhalde daha uygun olurdu.

Sonuç olarak, İstanbul Ermeni Patriği II. Sahak Maşalyan göreve ilk başladığındaki dengeli çizgisini yitirmeye başladığını ortaya koyan bir tablo çizmektedir. Gelecekte kendisinin sahip olduğu önemli konumun bilincinde daha dikkatli davranacağı umuduyla, şu anda temkinli ancak kararlılıkla devam eden Türkiye-Ermenistan normalleşme sürecinin iki taraf için de olumlu bir şekilde sonuçlanmasını diliyoruz.

*Resim: Kumkapı Meryem Ana Patriklik Kilisesi ziyareti sırasında Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan (solda), İstanbul Ermeni Patriği II. Sahak Maşalyan (sağda)