Plastik çöp: Türkiye geri dönüşüm efsanesinin neresinde?

Greenpeace ABD ofisinin yayımladığı “Plastik Efsane Tüccarları: Döngüsel İddialar Suya Düşüyor” (Plastic Merchants of Myth: Circular Claims Fall Flat) başlıklı rapora göre, plastik endüstrisinin onlarca yıldır sürdürdüğü geri dönüşüm anlatısı teknik, ekonomik ve çevresel olarak karşılık bulmuyor.

Buna rağmen “geri dönüştürülebilir” etiketi hem üretimde hem de uluslararası atık ticaretinde kullanılmaya devam ediyor.

Geri dönüşüm oranı düşüyor, plastik üretimi artıyor

Rapora göre ABD’de plastik atıkların yalnızca yüzde 5’i geri dönüştürülüyor. Bu oran 2014’te yüzde 9,5 seviyesindeydi. Yani on yıl içinde geri dönüşüm oranı artmak bir yana neredeyse yarı yarıya geriledi. Aynı dönemde tek kullanımlık plastik üretimi artmaya devam etti.

Greenpeace, geri dönüşüm altyapısındaki bu gerilemenin geçici olmadığını, yapısal bir başarısızlığa işaret ettiğini vurguluyor. Raporda, her gün yaklaşık 80 çöp kamyonu dolusu yönetilmeyen plastik atığın ABD topraklarına, nehirlerine ve kıyı sularına karıştığı bilgisi yer alıyor.

Hangi plastikler gerçekten geri dönüştürülebiliyor?

Raporun en çarpıcı bölümlerinden biri, plastik türlerine göre yapılan tesis bazlı kapasite analizi. Greenpeage, ilk kez “teorik olarak geri dönüştürülebilir” iddialarını, fiilen çalışan tesislerin kapasitesiyle karşılaştırıyor.

PET plastik şişeler için ABD genelinde ticari ölçekte çalışan 21 tesis bulunuyor. Bu tesislerin toplam kapasitesi, üretilen PET şişe atığının yalnızca yüzde 21’ini işleyebiliyor. Şeffaf yoğurt kapları ve benzeri gıda ambalajlarında kullanılan PET türleri için ise sürekli ve ticari ölçekte çalışan tek bir tesis dahi bulunmuyor.

Deterjan ve benzeri kaplarda kullanılan plastiklerde geri dönüşüm kapasitesi yüzde 22 ile sınırlı. Yoğurt kapları ve paket servis ambalajlarında yaygın olarak kullanılan plastiklerin bir bölümünde ise geri dönüşüm kapasitesi yalnızca yüzde 2 seviyesinde kalıyor. Kahve kapsülleri ile plastik tabak, çatal ve bıçak gibi ürünlerde ise geri dönüşüm oranı da fiili geri dönüşüm kapasitesi de yüzde 0 olarak hesaplanıyor.

PVC, LDPE, PS, PLA ve “diğer” plastik türleri içinse ABD genelinde bu malzemeleri sürekli ve ticari ölçekte işleyebilen herhangi bir geri dönüşüm tesisi bulunmadığı tespit ediliyor.

2018’den sonra sistem neden tıkandı?

Rapora göre 2018 yılı, küresel plastik geri dönüşüm sistemi açısından bir kırılma noktası oldu. Çin’in plastik atık ithalatını durdurmasıyla birlikte, ABD ve Avrupa’da geri dönüşüm sistemleri iç pazara sıkıştı. Ancak bu dönemde yeni tesis yatırımları gelmedi.

2018 ile 2025 arasında ABD’de yalnızca beş yeni geri dönüşüm tesisi faaliyete geçti. Aynı dönemde kapanan tesisler dikkate alındığında, net geri dönüşüm kapasitesinde artış olmadığı görülüyor. Greenpeace, bu verinin “geri dönüşüm yatırımları artıyor” iddiasını açık biçimde çürüttüğünü belirtiyor.

Geri dönüşüm kutusuna atılan plastikler nereye gidiyor?

Raporda, geri dönüşüm kutularına atılan plastiklerin önemli bir bölümünün sistem içinde elendiği belirtiliyor.

Rapora göre PET içecek şişeleri, ABD’de ve küresel ölçekte geri dönüştürülen plastiklerin büyük bölümünü oluşturmasına rağmen, süreç boyunca ciddi malzeme kayıpları yaşanıyor. Sektörün kendi verilerine göre PET şişelerin yaklaşık yüzde 17’si, geri dönüşüm tesislerinde ayrıştırma aşamasında sistem dışına çıkarılıyor. Ayrıştırmayı geçen balyaların ise yalnızca yaklaşık yüzde 70’i yeniden işlenebiliyor; bu da geri dönüşüm sürecinin ilerleyen aşamalarında ek yüzde 30’luk bir malzeme kaybı anlamına geliyor.

Bu durum, plastiklerin defalarca geri dönüştürülebileceği yönündeki iddiaların teknik olarak karşılığı olmadığını ortaya koyuyor.

“Geri dönüştürülebilir” etiketi hangi koşulları karşılamıyor?

Greenpeace, bir plastik ürünün “geri dönüştürülebilir” olarak adlandırılabilmesi için üç temel koşul belirliyor: Nüfusun en az yüzde 60’ının bu ürünü geri dönüşüm sistemine atabiliyor olması, geri dönüşüm tesislerinin çoğunluğu tarafından kabul edilmesi ve bu ürün için yeterli geri dönüşüm kapasitesinin bulunması.

Rapora göre ABD ve Kaliforniya’da hiçbir plastik türü bu üç koşulu aynı anda karşılamıyor. Buna rağmen “geri dönüştürülebilir“, “recycle-ready” ve benzeri ifadeler ürünlerin üzerinde yer almaya devam ediyor.

Kaliforniya örneği: En sıkı yasalar bile yetmiyor

Kaliforniya, ABD’de geri dönüştürülebilirlik etiketlerine ilişkin en sıkı yasal düzenlemelere sahip eyaletlerden biri. 2026’dan itibaren Kaliforniya’da yürürlüğe girecek düzenlemelerle, “geri dönüştürülebilir” gibi ifadelerin ancak fiilen geri dönüşümü kanıtlanan ürünlerde kullanılmasına izin verilecek. Ancak Greenpeace’in verileri, mevcut durumda Kaliforniya’da dahi hiçbir plastik türünün yasal geri dönüştürülebilirlik kriterlerini tam olarak karşılamadığını gösteriyor.

Ayrıca geri dönüşüm balyalarındaki kirlilik oranlarının uluslararası kurallarla uyumsuz olduğu belirtiliyor.

Türkiye bu tablonun neresinde duruyor?

Raporda Türkiye’ye özgü sayısal veriler yer almamakla birlikte, bulgular Türkiye açısından doğrudan sonuçlar içeriyor.

Greenpeace’e göre Türkiye’de yaygın olarak kullanılan plastik türleri, ABD’de fiilen geri dönüştürülemeyen plastiklerle aynı. Buna karşın bu atıklar, “geri dönüştürülebilir hammadde” etiketiyle Türkiye’ye ihraç edilebiliyor.

Greenpeace Türkiye, ABD’de yüzde 86 oranında toprağa gömülen veya sistem dışına itilen plastik atıkların Türkiye’ye gönderilmesini, küresel geri dönüşüm sistemindeki eşitsizliğin bir sonucu olarak değerlendiriyor. Rapora göre bu atıkların, Türkiye’ye geldikten sonra ekonomik değere dönüşmesi teknik olarak mümkün değil.

Türkiye’ye gelen plastik atıklar: AB ve ABD verileri

Resmi uluslararası izleme verileri, Türkiye’nin plastik atık ticaretinde Avrupa Birliği’nin (AB) yanı sıra ABD kaynaklı akışın da hedeflerinden biri olduğunu gösteriyor. Basel Action Network’ün Eurostat’a dayalı verilerine göre AB ülkelerinden Türkiye’ye gönderilen plastik atık miktarı 2024’te 426 bin ton olarak kaydedildi; bu rakam 2023’te 316 bin ton seviyesindeydi. Aynı ağın aylık izleme verilerine göre ise ABD’den Türkiye’ye Temmuz 2025’te bin 200 ton atık plastik sevkiyatı gerçekleşti.

Greenpeace’e göre bu akış, ABD’de plastik geri dönüşümünün fiilen işlemediğini gösteren verilerle birlikte ele alındığında, plastik atıkların “geri dönüştürülebilir hammadde” söylemiyle başka ülkelere aktarıldığını ortaya koyuyor.

Greenpeace Türkiye: “Bu bir ticaret değil, bir suçtur”

Greenpeace Türkiye Direktörü Berkan Özyer, ABD’de büyük bölümü toprağa gömülen plastik atıkların Türkiye’ye geldiğinde “ekonomik değer“e dönüşmesinin mümkün olmadığını vurguladı.

Avrupa ülkelerinin de kendi atık sorunlarını başka ülkelere aktardığını belirten Özyer, bunun çevre ve halk sağlığı açısından ciddi sonuçlar doğurduğunu ifade etti. Greenpeace Türkiye’nin resmi makamlara atık ithalatının yasaklanması çağrısını yinelediğini aktardı.

Özyer, “ABD’nin kendi raporu itiraf ediyor: Pipetlerin, plastik tabakların, ambalajların geri dönüşümü teknik olarak bir hayalden ibaret” dedi ve ekledi: “Bu bir ticaret değil, bir suçtur.”

Gönüllü taahhütler neden sonuç vermedi?

Rapora göre büyük markaların 2018’de duyurduğu ve 2025’e kadar plastik ambalajların tamamını geri dönüştürülebilir, yeniden kullanılabilir ya da kompostlanabilir hale getirmeyi hedefleyen gönüllü taahhütler yerine getirilmedi. Birçok şirket bu hedefleri erteledi ya da sessizce geri çekti.

Greenpeace, bu sürecin plastik üretimini azaltmadığını, aksine geri dönüşüm anlatısının zaman kazandıran bir araç olarak kullanıldığını vurguluyor.

“Döngüsel ekonomi” anlatısı neden sorgulanıyor?

Rapor, plastik geri dönüşümünün kağıt ve metalden farklı olarak iki aşılmaz engelle karşı karşıya olduğunu ortaya koyuyor: Toksisite ve ekonomi. Plastiklerin büyük bölümü güvenli biçimde yeni gıda ambalajlarına dönüştürülemiyor. Ayrıca her yıl üretilen yüz milyonlarca ton ucuz yeni plastik, geri dönüşümü ekonomik olarak anlamsız hale getiriyor.