İsrail-İran saldırılarının nükleer müzakerelere etkisi ne olur?

Batı’nın uyguladığı yoğun yaptırımlar iki taraf arasında müzakere sürecini doğurmuştur. Nitekim İran’a en fazla yaptırımın uygulandığı dönem 2005-2013 arasına tekabül eden Ahmedinejad dönemi olurken hemen ardından 2013-2015 arasında ise yoğun müzakereler gerçekleştirilmiştir. Benzer şekilde bölgesel konjonktürle birlikte 2018-2024 arası Tahran’a baskıların arttığı bir dönem olurken 2025 ise müzakerelerin tekrar başlatıldığı yıl olmuştur.

Ancak müzakerelerde doğrudan taraf olmadığı halde en az taraf olan ülkeler kadar etkin bir aktör söz konusudur: İsrail. Nitekim İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu 2018’deki bir sunumunda İran’dan 55 bin sayfalık belge ve 55 bin dosyayı 183 kaset şeklinde kaçırdığını, bu belgelerde Tahran’ın nükleer programıyla ilgili gizli bilgilerin bulunduğunu iddia etmiştir. Netanyahu bu sunumunda AMAD adında bir gizli projeden bahsetmiş ve proje kapsamında Tahran’ın nükleer silah geliştirme yolunda olduğunu öne sürmüştür.[2] Bu sunumdan kısa süre sonra ABD, İran’ın Batı’yla imzaladığı Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) olarak bilinen nükleer anlaşmadan çekilmiştir.[3]

İsrail, İran nükleer programını kendisi için varoluşsal bir tehlike olarak görmektedir. Bu nedenle İran nükleer programının tamamen etkisiz hale getirilmesini amaçlamaktadır. İsrail bu tutumunu İran’ın benimsediği dış politika yaklaşımına bağlamaktadır. İran ise İsrail’e yönelik dış politika argümanlarını devrimin ilk yıllarına dayandırmaktadır. Nitekim son dönemlerde sıkça tartışılan “İsrail yeryüzünden silinmeli” ifadesi ilk olarak İran devrim lideri Humeyni’nin 8 Eylül 1982’deki bir konuşmasına atıfta bulunmaktadır. Humeyni şu ifadeleri kullanmıştır: “İsrail yeryüzünden silinmeli, Kudüs Müslümanların ve onların ilk kıblesidir.”[4] İran benzer şekilde Devrim Muhafızları Ordusunun (DMO) dış operasyonlardan sorumlu biriminin adını “Kudüs Gücü” koymuş ve geliştirdiği füzelerine Yahudi mitolojisinde sembolik öneme sahip “Heyber Şiken” gibi isimler vermiştir. Bununla da yetinmeyip denediği yeni füzelerin nihai menzilini İsrail olarak belirlemiş ve bu füzelerin üzerine zaman zaman İbranice “İsrail yeryüzünden silinmeli” ifadesini yazmıştır.[5]

Durum böyleyken Tel Aviv, Tahran’la yapılacak herhangi bir müzakerenin İran topraklarında uranyum zenginleştirme yapılmamasını ve İran’ın nükleer kabiliyetinin ortadan kaldırılmasını kapsaması gerektiğini savunmaktadır. Zira bunun dışında herhangi bir anlaşma yapılsa dahi bu durum İsrail açısından İran nükleer tehdidinin devam edeceği anlamına gelecektir. İsrail açısından bakıldığında İran nükleer kabiliyete sahip olduğu müddetçe uranyum zenginleştirme oranı fark etmeksizin İsrail’e yönelik nükleer tehdit son bulmayacaktır. Zira günümüzde yapılan yüzde 5’in altındaki uranyum zenginleştirilmesinin gelecek dönemlerde yüzde 90’a çıkarılmayacağının herhangi bir garantisi yoktur. Diğer taraftan İran uranyum zenginleştirmeyi kırmızı çizgisi olarak ifade etmektedir. Bu iki karşıt tutum önceki dönemlerde olduğu gibi mevcut durumda da müzakereleri etkisiz hale getirmiştir. Ek olarak 13 Haziran saldırıları tarafların mevcut tutumları devam ettiği sürece müzakerelerin etkin bir sonucunun olmayacağını göstermiştir.

[1] “Information on Two Top Secret Nuclear Sites of Iranian Regime (Natanz & Arak)”, Iran Watch, 1 Aralık 2002, https://www.iranwatch.org/library/ncri-info-2-top-secret-nuclear-sites-12-02, (Erişim tarihi: 13 Haziran 2025).

[2] “Netanyahu: Hezaran Sayfa İtilaat-i Sırrı ez Bername-yi Hastai İran be Dast Avordayim”, BBC Farsça, 30 Nisan 2018, https://www.bbc.com/persian/iran-43955701, (Erişim tarihi: 13 Haziran 2025).

[3] “President Donald J. Trump is Ending United States Participation in an Unacceptable Iran Deal”, The White House, 8 Mayıs 2018, https://trumpwhitehouse.archives.gov/briefings-statements/president-donald-j-trump-ending-united-states-participation-unacceptable-iran-deal, (Erişim tarihi: 13 Haziran 2025).

[4] “Sahife-yi İmam Humeyni”, Cilt: 16, s. 490, https://farsi.rouhollah.ir/library/sahifeh-imam-khomeini/vol/16/page/490, (Erişim tarihi: 13 Haziran 2025).

[5] “Peyam-i Muşek-i Sepah be Zaban-i Ibri Muhabere Şod”, Mashregh News, 9 Mart 2016, mshrgh.ir/545762, (Erişim tarihi: 13 Haziran 2025).

***

Yazar hakkında

Lisans derecesini Uludağ Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünden alan İsmet Horasanlı aynı üniversitede yüksek lisansını Uluslararası İlişkiler Bölümünde “Devrim Sonrası İran’ın Körfez Bölgesine Yönelik Dış Politikası” teziyle tamamladı. Horasanlı 2014’te ABD’de bulunduğu dönemde CIEE’nin düzenlemiş olduğu “CIEE Civic Leadership Summit” programına katılma hakkı kazanıp başarıyla tamamlamıştır. Horasanlı 2017-2021’de İRAM’da çalışmıştır. Horasanlı AYBÜ/Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (ULİSA) Güvenlik Çalışmaları’ndan “The Rise of ISIS in Afghanistan: Islamic State-Khorasan (IS-K)”, teziyle ikinci yüksek lisans derecesini almıştır. Horasanlı bir dönem SETA Berlin’de staj yapmış, hali hazırda SETA Ankara’da çalışmaktadır. Horasanlı çalışmalarında Afganistan, İran dış politikası ve Körfez bölgesine ağırlık vermektedir. İleri düzeyde İngilizce, Farsça, orta düzeyde Peştuça ve Arapça bilmektedir.