İttifak profili: Şanghay İş birliği Örgütü (ŞİÖ)

Şanghay İş birliği Örgütü (ŞİÖ), bölgesel bir iş birliği örgütü.

Ana iş birliği konusu güvenlik olan ŞİÖ, ilk olarak 26 Nisan 1996’da Şanghay’da toplanan beş ülkenin Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenin Derinleştirilmesi Anlaşması’nı imzalamasıyla Şanghay Beşlisi kurulmuş oldu.

2001 yılında ise görüşmeler ŞİÖ’nün kuruluşu ile sonuçlandı.

Beş devlet ile başlayan örgütün tam üye sayısı sonra altıya ulaştı: Rusya, Çin, Kazakistan, Tacikistan, Kırgızistan, Özbekistan

Zirvede imzalanan ŞİÖ Kuruluş Deklarasyonu’na göre örgütün temel hedefleri; üye ülkeler arasında dostluk ve iyi komşuluk ilişkileri ile karşılıklı güveni sağlamlaştırmak, bölgesel barış, güvenlik ve istikrarı sağlamak ve korunması için çoklu iş birliğini geliştirmek, yeni tehditlere karşı ortak hareket etmek ve üye ülkelerin ekonomik büyümeleri ve sosyal-kültürel gelişimlerini desteklemek.

Bu hedefler doğrultusunda ŞİÖ, üyeleri arasındaki iş birliğini pek çok alanı kapsayacak şekilde genişletti.

Bölge ülkelerini Şanghay İş birliği Örgütü’nü kurmaya sevk eden süreç

SSCB’nin dağılması ile Varşova Paktı’nın geçerliliğini yitirmesi sonrasında, büyük ekonomiler başta olmak üzere pek çok ülkenin gözü Orta Asya’ya çevrilmişti.

İş birliği, dayanışma ve stratejik ortaklık gibi kavramlar etrafında şekillenen söylemler, bölgeyle ilgilenen ülkelerin amaçlarını gizleyememiş; geçmişte olduğu gibi bölge ile ilgilenilmesinin gerçek nedeni, büyük güçler arasındaki ekonomik çıkarlar olarak belirmişti.

SSCB’nin ardından olarak ortaya çıkan Rusya Federasyonu öncelikle kendini toparlama, ekonomisindeki açıkları kapama ve Rus halkının huzur ve refahını yeniden sağlama hedeflerine kısa sürede ulaşmayı başardı.

Ancak RF’nin Çin ile Soğuk Savaş döneminin “komünizm” merkezli ideolojik tartışmaları, iki ülke arasındaki sınır güvenliğinden kaynaklanan anlaşmazlıkları bölgede istikrarsızlık ve gerginliklere neden oldu. Bu nedenle RF, dağılan SSCB’nin izlemeye başladığı Çin ile yakınlaşma stratejisini devam ettirerek 1990’lardan sonra bu çabalarının sonuçlarını almaya başladı.

RF ve Çin yakınlaşmasının arka plânını oluşturan sınır anlaşmazlıkları, ekonomik çıkarlar ve bölgedeki ABD varlığına karşıtlık gibi nedenlere ilaveten Rusya Federasyonu , NATO’nun Doğu Avrupa’ya genişlemesini tehdit olarak algılamış, Çin de ABD’nin insan hakları konusundaki baskısından ve Tayvan’la olan ticaretinden rahatsızlık duymuştu.

RF cephesinde Çin ile iş birliğinin güçlendirilmesi, mevcut Rus siyasetinin başlıca itici gücü olarak görüldü.

ABD karşıtı ilk ciddi adım, 2005’te atılmıştır. ŞİÖ zirve toplantısında, ABD’ye Orta Asya’daki askeri varlığına son verme çağrısı yapılmıştır. Bunun üzerine, Özbekistan’daki ABD askerleri ülkeyi terk etmişlerdir.

Ağustos 2007’de ŞİÖ’ye üye altı ülke, Rusya’nın Ural Dağları’nda ‘Barış Misyonu 2007’ adıyla ortak bir askeri tatbikat gerçekleştirdi.

Örgüt yapısı

Örgütün uluslararası yapısında düzenli olarak toplanan Devlet Başkanları Konseyi ve Hükümet Başkanları Konseyi’nin yanı sıra sekretarya, Bölgesel Anti-Terör Yapısı, Dışişleri Bakanları Konseyi gibi yapılar yer alıyor.

Örgütün sekretaryası Çin’in başkenti Pekin’de, “Bölgesel Terörle Mücadele Kuruluşu” ise Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te bulunuyor.

Bugün itibariyle örgütün 9 üye ülkesi bulunuyor. Bu ülkelerin yanı sıra yanı sıra 3 gözlemcisi ve 9 “diyalog ortağı” bulunuyor.

ŞİÖ, dünya nüfusunun yaklaşık yarısını içeriyor.

Satın alma gücü bakımından dünya ekonomisinin yüzde 30’dan fazlasını oluşturan SİÖ ülkeleri savunma harcamalarında da dünyada kritik bir konuma sahiptir. Kurulduğu 2001 yılında dünya ekonomisinin yüzde 17’sinden daha azını oluşturan SİÖ ülkeleri günümüzde ekonomik kalkınma alanında Çin öncülüğünde önemli yol kat etmiştir.

Türkiye’nin Diyalog Ortaklığı Statüsü

2008 Duşanbe Zirvesi’nde, ŞİÖ ile irtibat kurmak isteyen ve gözlemci konumunda olmayan üçüncü ülke ve uluslararası kuruluşlarla ilişkilerin kurumsal bir çerçeveye oturtulması amacıyla, “ŞİÖ Diyalog Ortaklığı Statüsü” adı altında yeni bir mekanizma ihdas edilmiştir.

Diyalog Ortaklığı statüsü, gözlemci statüsüne sahip olmayan üçüncü ülkelerin Teşkilat’la belirli alanlarda sınırlı iş birliği yapmalarına olanak sağlamaktadır. Bahsekonu statü, kurumsal bağın derecesi bakımından “gözlemci ülke” statüsünün altında, “misafir katılımcılar” statüsünün ise üzerinde yer almaktadır.

Türkiye 2012’de, Şangay İş birliği Örgütüne (ŞİÖ) Diyalog ortağı olarak katıldı. Katılım sonrası kararı değerlendiren Çin’deki akademisyenler ve Rus analistler bu kararın hem ŞİÖ hem de Türkiye açısından bir devrim niteliğinde olduğunu belirttiler.

Karşılıklı güvenlik örgütü: ŞİÖ

Hükümetler arası bir kurum olan ŞİÖ’nün kuruluşunda Çin ve Rusya’nın Asya’da güvenlik üzerine iş birliği yapma amacı bulunuyordu.

Örgütün güvenlik konusundaki endişelerinden biri, Orta Asya’daki uyuşturucu ticaretiydi.

ŞİÖ üyeleri, bunlara karşı birbirileriyle istihbarat paylaşımında bulunuyor, ortak askeri tatbikat düzenliyor, “suçluları” birbirlerine iade ediyor.

Örgüt, Rusya ve Çin’in Orta Asya’ya yönelik politikalarını koordine etmenin bir aracı olma özelliği taşıyor.

Örgütün kuruluşunda Rusya ve Çin’in ABD’nin Asya’daki olası müdahalelerine karşı ortak hareket etme isteği de vardı.

AB’den ne farkı var?

Avrupa Birliği, üye ülkelerin üzerinde yer alan bir hükümetler üstü yapıyken ŞİÖ, iş birliği için kurulmuş hükümetler arası bir yapı özelliği taşıyor.

AB’nin ekonomi, politika, güvenlik ve insan hakları konusunda bağlayıcı bir müktesebatı, üye ülkelerden parlamenterlerin temsil ediği ve yasama gücü bulunan bir meclisi, mahkemesi, marşı ve tüm üye ülkelerin bayraklarının yanında kullandığı bir bayrağı bulunurken bunlar ŞİÖ’de mevcut değil.

AB’nin üye ülkeleri arasında insan, sermaye ve ürünlerin serbest dolaşımı bulunurken ŞİÖ’de bunlar da yok. AB, diğer ülkelerle de serbest ticaret anlaşması imzalayabilirken ŞİÖ üyeleri kendi aralarında bile serbest ticaret anlaşmasına sahip değil.

NATO ve ŞİÖ

Amaç, nitelik, nicelik ve kapsam açısından farklılaşan NATO ve SİÖ, dünya yönetişiminde meydana gelen değişimlere göre dönüşüm geçirmektedir. İki kurum arasında benzerlikler olmakla birlikte, NATO tarihsel ve stratejik önemi göz önüne alındığında günümüzde daha etkindir.

SİÖ geçirdiği reformlarla yenilenmekte ve daha kurumsal bir görünüm kazanmaktadır. Asya bölgesi özelinde çatışmaları önleme kapasitesi ile bölgesel bir görünüm sergileyen SİÖ, NATO’ya kıyasla daha az askeri harcama yapmaktadır.

Askeri kapasitelerine yakından bakıldığında NATO’nun askeri harcama, üye sayısı, kurumsal yapı ve etki bakımından daha güçlü bir konumda olduğu görülmektedir.

Grafik: M. Furkan Terzi

***

Yazar Hakkında

Candan Bilgici, 1999 yılında Kocaeli’de doğdu. Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo, Televizyon ve Sinema bölümünü bitirdi. Kasım 2021’den beri TRT Haber Dijital Yayınlarda Prodüktör olarak çalışıyor.