ABD güç diplomasisinin ikilemi: Tahakkümün bedelleri ve gelecek senaryoları 

* Araştırmacı Ahmet Ziya Gökalp, ABD’nin ekonomik ve askeri araçları kullanarak diğer devletleri kendi dış politika hedeflerine boyun eğdirmeye çalıştığı “güç diplomasisi” stratejisinin işleyişini, örnek vakaları ve sınırlılıklarını Fokus+ için inceledi.

* Detayı bültenimizde!…

UHA/ İnternational News Agency

Araştırmacı Ahmet Ziya Gökalp

EŞKİŞEHİR  25 Haziran 2025 – Eskişehir merkezli düşünce kurulu Türk Dış Politikası Araştırma Merkezi’nden (TUDPAM) Yönetim Kurulu üyesi ve  Araştırmacı Ahmet Ziya Gökalp FOKUS+ için kaleme aldığı “Güç Diplomasisi“Analizini değerlendirdi.

ABD’nin uluslararası ilişkiler sahnesindeki en belirgin ve tartışmalı araçlarından biri, “Güç Diplomasisi” (Power Diplomacy veya Coercive Diplomacy) olarak tanımlanabilecek stratejidir. Bu yaklaşım, geleneksel diplomasinin iş birliği, ikna ve karşılıklı uzlaşı temelinden ziyade, ekonomik ve askeri gücün açık veya örtülü tehditlerini, hedef devleti istenen anlaşma maddelerini kabul etmeye zorlamak için bir kaldıraç olarak kullanır.

Güç diplomasisi nedir?

Güç diplomasisi, Thomas Schelling’in “The Diplomacy of Violence” (1966) gibi temel eserlerde teorize edilen “Zorlayıcı Diplomasi” (Coercive Diplomacy) kavramıyla örtüşür. Temel amacı, bir devleti mevcut bir eyleminden vazgeçirmek, başlattığı bir eylemi geri almak veya belirli bir eylemi yapmaya zorlamaktır. Bu strateji, klasik diplomasiden önemli farklılıklar gösterir. En belirgin özelliği, müzakerelerin arka planında her zaman somut ve inandırıcı bir cezalandırma tehdidinin (askeri müdahale, ağır yaptırımlar, diplomatik izolasyon) bulunmasıdır.

Diplomatik süreç, hedef ülkenin karar alma kapasitesini daraltan ve aciliyet hissi yaratan ekonomik/mali krizler veya askeri kışkırtmalarla eş zamanlı yürütülür. Bu strateji, ABD gibi küresel bir hegemonun, daha zayıf veya izole edilmiş bir devlete karşı asimetrik gücünü kullanmasına dayanır. Tehditler genellikle kamusal alanda (açıklamalar, askeri tatbikatlar, yaptırım kararları) ifade edilerek hedef ülkede kamuoyu ve karar alıcılar üzerinde psikolojik baskı oluşturulur; bu görünürlük, caydırıcılığın bir parçasıdır.

ABD ve güç diplomasisi: Neden yaygın bir araç?

ABD’nin bu stratejiyi sıklıkla tercih etmesinin kökleri, benzersiz küresel konumundan ve kaynaklarından kaynaklanır. Ekonomik üstünlük, bu konumun temel taşlarından biridir. Doların rezerv para birimi olması, küresel finans sistemine (SWIFT) erişimi kontrol etmesi ve dünyanın en büyük pazarı olması, ABD’ye eşsiz ekonomik kaldıraçlar sağlar. Hedeflenen yaptırımlar bir ülkenin ekonomisini felç edebilir.

Askeri ve teknolojik üstünlük de kritik bir rol oynar: Konvansiyonel ve nükleer gücü, küresel askeri üs ağı ve projeksiyon kabiliyeti, askeri müdahale tehdidini son derece inandırıcı kılar. Ayrıca BM Güvenlik Konseyi’ndeki daimî üyeliği ve NATO gibi ittifaklardaki liderliği, uluslararası meşruiyet zeminini şekillendirebilir veya en azından geniş çaplı müdahaleyi engelleyebilecek mekanizmaları kontrol edebilir. Son olarak ABD dış politikasında, özellikle “Amerikan Çıkarları“nın doğrudan tehdit altında olduğu algılandığında, güç kullanımına yönelik pragmatik (bazen idealizmle karışık) bir eğilim mevcuttur. Bu politik kültür, güç diplomasisini doğal bir seçenek haline getirir.

Anatomik inceleme: ABD güç diplomasisinin işleyiş mekanizmaları

ABD güç diplomasisinin işleyişi birkaç kilit aşamada gerçekleşir. İlk adım, hedef belirleme ve kaldıraç seçimidir. ABD çıkarlarına doğrudan tehdit oluşturan veya bölgesel istikrarı bozan bir devlet veya eylem tanımlanır (nükleer silahlanma, saldırgan dış politika, insan hakları ihlalleri gibi). Ardından, hedef ülkenin en hassas noktaları derinlemesine analiz edilir: petrol gelirleri mi kritik, bankacılık sistemi mi kırılgan, kritik ithalatları mı var, rejimin iç destek tabanı nerede zayıf, askerî açıdan hangi zafiyetleri bulunuyor? Bu analize dayanarak, en etkili kaldıraç seçilir: finansal yaptırımlar mı, enerji ambargosu mu, hedefli askeri saldırılar mı, diplomatik izolasyon mu yoksa siber operasyonlar mı?

İkinci aşama, baskının kademeli olarak artırılmasıdır (Escalation). Bu süreç genellikle resmî açıklamalar, uyarılar ve diplomatik protestolar gibi başlangıç sinyalleriyle başlar; amaç, caydırmak ve masaya dönüşü sağlamaktır. Eğer bu yeterli olmazsa, ekonomik sıkıştırma devreye girer: kademeli yaptırımlar (bireysel yaptırımlar, sektörel yaptırımlar, küresel finansal izolasyon) uygulanarak hedef ülkede enflasyon, işsizlik ve temel mal kıtlığı yaratılır; bu da halk ve elitler üzerinde yoğun bir baskı oluşturmayı hedefler (İran’a karşı “Maksimum Baskı” kampanyası bunun tipik örneğidir).

Eş zamanlı veya sonraki aşamada, askeri kışkırtma ve tehdit unsuru devreye sokulabilir: hedef ülke yakınlarında askeri tatbikatlar düzenlenir, filolar konuşlandırılır, stratejik bombardıman uçakları gösteri uçuşları yapar. İstihbarat paylaşımı veya hedef ülkenin düşmanlarına silah desteğinin artırılması da bu kapsamdadır (Rusya-Ukrayna savaşında Ukrayna’ya yoğun askeri yardım veya İsrail’in İran’a saldırıları öncesi ve sonrası ABD desteği buna örnektir). Diplomatik izolasyon çabaları da bu süreci tamamlar; uluslararası örgütlerde hedef ülkeyi yalnızlaştırma ve müttefiklere yaptırım uygulama baskısı yapılır.

Bu baskı araçları, müzakere masasına doğrudan yansır ve onu şekillendirir. Genellikle hedef ülke ekonomik veya güvenlik açısından kritik bir eşiğe geldiğinde (veya gelme tehlikesiyle karşılaştığında), ABD “diplomasi kapısını açar“. Ancak bu, eşit şartlarda bir müzakere değildir. ABD genellikle müzakerelerin başlaması için ön koşullar sunar. Örneğin, İran’dan nükleer faaliyetlerini durdurmasını, Rusya’dan işgal ettiği bölgelerden çekilmesini istemesi gibi. Müzakereler sırasında ise, baskı araçları (yaptırımların kısmen sürdürülmesi, askeri teyakkuz) masanın üzerinde bir sopa gibi tutulur. ABD taviz vermek yerine, hedef ülkenin daha fazla direnmesinin bedelini daha da artıracağını sürekli ima eder; hedef ülke ABD’nin dayattığı maddelere karşı çıktıkça, ekonomik veya askeri baskı tırmanma eğilimi gösterir. Bu stratejinin klasik bir öğesi de “son şans” ultimatomlarıdır. Donald Trump’ın İran’a yönelik “Hala bir şansın var” açıklaması veya benzeri uyarılar, hedef ülkeye kabul edilebilir bir anlaşmayı hemen imzalamanın, daha büyük bir felaketten (savaş, ekonomik çöküş) kaçınmanın son yolu olduğu mesajını vermeyi amaçlar.

Sonuç ve süreklilik aşamasında ise farklı senaryolar ortaya çıkabilir. Eğer hedef ülke ABD’nin koşullarını büyük ölçüde kabul ederse, baskı araçları kademeli olarak kaldırılır veya askıya alınır (İran Nükleer Anlaşması – JCPOA’nın imzalanması buna örnektir). Ancak bu genellikle kalıcı bir çözüm değildir; anlaşma ABD tarafından tek taraflı feshedilebilir (Trump’ın JCPOA’dan çekilmesi gibi) veya yeni baskılar için zemin hazırlar. Hedef ülke direnirse, ABD baskıyı daha da artırabilir (ekonomik çökertme, sınırlı askeri müdahale) veya stratejiyi rejim değişikliği hedefine kaydırabilir. Bu durum genellikle uzun süreli çatışma, insani kriz ve bölgesel istikrarsızlıkla sonuçlanır (Venezuela ve Suriye örneklerinde olduğu gibi). Bazı durumlarda ise (Kuzey Kore, Küba), güç diplomasisi tam bir çözüm üretemez ancak hedef ülkeyi sürekli bir savunma ve zayıflık durumunda tutarak daha agresif eylemlerini engellemeye çalışır.

Vaka incelemeleri: Teorinin pratikteki yansımaları

İran Nükleer Krizi ve “Maksimum Baskı”: Bu örnek, ABD güç diplomasisinin ekonomik ve askeri bileşenlerinin iç içe geçmiş halini gösterir. Trump yönetimi, JCPOA’dan çekilerek İran’a karşı tarihin en kapsamlı ekonomik yaptırımlarını yeniden devreye soktu. Merkez Bankası, petrol sektörü ve metal ihracatı hedeflendi; İran’ın küresel finans sistemine erişimi neredeyse tamamen kesildi. Bunun sonucunda İran Riyal’i büyük değer kaybetti, enflasyon fırladı, temel ilaç temininde bile ciddi sıkıntılar yaşandı. ABD, bu yoğun ekonomik baskıyı, İran’ı yeni ve çok daha sert koşulları (nükleer programı fiilen bitirme, balistik füze programını durdurma, bölgesel politikaları değiştirme) kabul etmeye zorlamak için kullandı.

Diplomatik görüşmeler (doğrudan veya dolaylı) sürerken bile yaptırımlar sıkı bir şekilde uygulanmaya devam etti. İran’ın yaptırımlara karşılık olarak anlaşmadan kademeli çekilmesi ve nükleer faaliyetlerini artırması, İsrail’in (ABD destekli veya en azından ABD’nin engellemediği) sabotaj ve suikast eylemlerini, ardından açık askeri saldırılarını tetikledi. Bu saldırılar, İran’ın misilleme kapasitesini test etmek ve rejimin maliyet ödeme iradesini kırmak için kullanıldı. Tam da bu askeri gerilim zirvesinde, Donald Trump’ın “Hala bir şansın var” açıklaması, İran’a ABD koşullarını kabul etmenin savaştan kaçınmanın tek yolu olduğu mesajını vermeyi amaçlıyordu. Bu süreç, diplomasinin askeri kuvvet tarafından desteklenen ve şekillendirilen bir araç haline geldiğinin açık göstergesidir.

Rusya-Ukrayna Savaşı ve Müzakerelerin Şekillendirilmesi: Rusya’nın Ukrayna’yı tam ölçekli işgali sonrası ABD öncülüğünde uygulanan eşi görülmemiş yaptırımlar (merkez bankası rezervlerinin dondurulması, SWIFT’ten çıkarılma, enerji ithalatına kısıtlamalar, teknoloji ihracatı yasağı) ve Ukrayna’ya sağlanan milyarlarca dolarlık askeri yardım (ağır silahlar, gelişmiş istihbarat, kapsamlı eğitim), güç diplomasisinin başka bir boyutunu sergiler. Bu destek, Ukrayna’nın müzakere masasına güçlü bir pozisyonda oturmasını ve Rusya’nın başlangıçtaki temel taleplerini (tarafsızlık, Donbas/Kırım’ın tanınması) reddetmesini sağladı. ABD ve müttefiklerinin açık ve kararlı desteği, Ukrayna’ya “savaşarak kazanma” seçeneğini fiilen sunarak, Rusya’nın dayattığı koşulları kabul etme baskısını büyük ölçüde azalttı. Dolayısıyla, ABD’nin askeri ve ekonomik desteği, Ukrayna lehine müzakere pozisyonunu belirleyen en kritik faktör oldu. Diğer taraftan Rusya, beklenmeyen askeri başarısızlıklar ve giderek ağırlaşan yaptırım maliyetleri nedeniyle müzakere pozisyonunu yumuşatmak zorunda kaldı. ABD’nin sağladığı kaynaklar ve siyasi destek olmadan Ukrayna’nın direnme ve müzakere kapasitesi çok daha sınırlı olurdu. Bu durum, güç diplomasisinin bir müttefiki güçlendirerek dolaylı yoldan rakibi zayıflatma ve müzakereyi şekillendirme modelini gösterir.

Venezuela: Rejim Değişikliği Hedefli Sürekli Baskı: Venezuela örneği, güç diplomasisinin rejim değişikliği hedefine yönelik olarak sürekli baskı şeklinde uygulanmasını gösterir. ABD, Nicolás Maduro rejimini devirmek veya güç paylaşımına zorlamak amacıyla petrol sektörüne ağır yaptırımlar uyguladı, devlet varlıklarını dondurdu, rejim seçkinlerine hedefli yaptırımlar getirdi, muhalif lider Juan Guaidó’yu “geçici başkan” olarak tanıdı ve Trump döneminde “tüm seçenekler masada” söylemiyle askeri müdahale tehdidini açıkça kullandı. Resmi müzakereler (Mexico City süreçleri gibi) sürerken bile bu ekonomik yaptırımlar sıkı şekilde uygulanmaya devam etti. ABD’nin temel stratejisi, rejimi ekonomik çöküşle karşı karşıya getirip ya teslim olmaya ya da ordu ve devlet içindeki destekçilerinin isyan etmesine zorlamaktı. Ancak Maduro rejiminin beklenenden daha dirençli çıkması, ordunun büyük ölçüde sadakatini koruması ve Rusya, Çin, İran gibi ülkelerden sınırlı da olsa kritik destek alması (gıda, yakıt, siber güvenlik), ABD stratejisinin tam başarısını engelledi. Buna rağmen, sürekli ve ağır baskı Venezuela ekonomisini mahvetti. Ülkeyi derin bir insani ve siyasi krizde tuttu ve ABD’nin bölgesel hedefleri doğrultusunda Maduro rejiminin hareket alanını ciddi şekilde kısıtlamayı başardı. (devam edecek-Güç diplomasisinin tuzakları)

***

Yazar hakkında

Ahmet Ziya Gökalp, Karabük Üniversitesi Adalet Meslek Yüksekokulu’nda başladığı ön lisans eğitimini 2015-2017 yılları arasında tamamlamış, bu süreçte 2016 yılı yaz döneminde Safranbolu Adliyesi’nde staj yapmıştır. 2017-2019 yılları arasında Anadolu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü’nden lisans derecesini almıştır. Hâlihazırda Türk Dış Politikası Araştırma Merkezi (TUDPAM) ve Uluslararası Ekonomik, Sosyal, Siyasal ve Stratejik Araştırmalar Merkezi (ULESAM) yönetimkurulu üyesidir. Politik Stratejiler Araştırma Merkezi’nde (POLSAM) siyaset bilimi uzmanı olarak görev yapan Gökalp aynı zamanda TUDPAM’ın dijital yayın organı Dış Bakış dergisinin editörlüğünü de yürütmektedir. Transatlantik ilişkiler, yapay zekâ politikaları ve kripto paralar üzerine uzmanlaşan Gökalp’in akademik çalışmaları ulusal ve uluslararası muhtelif yayın organlarında yayınlanmaktadır.