1. Ukrayna’nın küresel tahıl üretimindeki payı nedir?

Şubat 2022’de başlayan Rusya-Ukrayna savaşı nedeniyle gıda ürünlerinde tam kapasiteyle ihracat gerçekleştiremeyen Ukrayna depolarında 20 milyon tonun üzerinde tahıl bulunuyor. Yeni hasat sezonu başlamasına rağmen depolarda ürünlere yer olmayışı gıda üretimini zorlaştırıyor. Deniz yolu üzerinden ihracatın mayın ve savaş gemileri nedeniyle yapılamayışı ise Ukrayna’yı alternatif ticaret yolları aramaya teşvik ediyor. Ancak gerekli altyapıdan yoksun olunması ve savaşın devam etmesi farklı tedarik yollarının kullanımını zorlaştırıyor.

Buğday, arpa, ayçiçeği ve mısır gibi ürünlerde küresel üreticiler arasında yer alan Ukrayna yıllık 25 milyar dolarlık tarım ihracatı gerçekleştiriyor. En büyük ihraç kalemi olan hububatın toplam gıda ihracatındaki payı yüzde 45’in üzerinde olan ülke en büyük hububat üreticileri arasında yer alıyor. Yıllık 6 milyar doların üzerinde hayvansal ürün ihraç eden Ukrayna 2 milyar dolarlık ayçiçeğini dış pazarlara sunuyor. Et, sebze, meyve ve bal gibi ürünler de ülkenin üretim ve gıda ihracatında yer alıyor.

2021’de 20 milyon ton buğday, 5,6 milyon ton arpa, 24,6 milyon ton mısır, 5,1 milyon ton ayçiçeği yağı ve 1,09 milyon ton soya fasulyesi ihraç eden Ukrayna küresel tarım ekonomisinde önemli bir ülkedir. Küresel ihracatta buğdayın yüzde 10’unu, arpanın yüzde 14’ünü, mısırın yüzde 11’ini ve ayçiçeği yağının da yüzde 45’ten fazlasını gerçekleştiren Ukrayna; Afrika, Asya ve Avrupa ülkelerinin önemli gıda tedarikçileri arasında bulunmaktadır.

2. Ukrayna tahıl koridorunun temel hedefleri nelerdir?

Ukrayna depolarında 20 milyon tonu aşan miktardaki tahıl stoku savaş nedeniyle küresel gıda ticaretine sunulamamıştır. Savaşın yol açtığı gıda arz dengesizliğinin giderilmesi amacıyla Türkiye-Rusya-Ukrayna ortaklığında yapılması planlanan gıda koridoru depolardaki tahılın dünya piyasalarına verilmesini hedeflemektedir. Küresel gıda tedarikinde kritik aktörlerden biri olarak Ukrayna tahılının dünya piyasalarına sunulması gıda fiyatlarındaki dengesizlikleri giderebilir. Son iki yılda küresel gıda enflasyonunun ulaştığı yüzde 60’lık zirve de Rusya-Ukrayna savaşının yol açtığı fiyat oynaklıklarına örnek olarak verilebilir. Tahıl ihtiyaçlarını büyük oranda Ukrayna’dan karşılayan ülkeler arasında yer alan Eritre, Somali, Libya, Mısır, Suudi Arabistan, Umman, İsrail, Tunus, Etiyopya, Yemen ve Kenya süreçten en fazla etkilenen ülkelerdir. Küresel gıda üretiminde Ukrayna’nın payı göz önüne alındığında ülkeden tarım ürünü tedarik edenlerin kısa zaman içinde farklı bir ülkeden ithalat yapmaları zordur. Çünkü koronavirüs (Covid-19) salgını, enerji ve gıda krizleri nedeniyle fiyatları artan tarım ürünlerinde kısa süreçte tedarik mümkün değildir. Bu nedenle Ukrayna tahıl koridorunun açılması önem arz etmektedir. Koridorun işlevsel hale getirilmesiyle küresel gıda fiyatlarındaki arz yönlü baskı hafifleyebilir. Bu da tarım ürünlerindeki fiyatların aşağı yönlü hareketlenmesine neden olabilir. Batı Asya ve Afrika ülkeleri ise mevcut süreçten en fazla fayda sağlayacaklar arasında bulunmaktadır.

3. Türkiye’nin diplomatik girişimleri neden başarılı olmuştur?

Rusya ve Ukrayna gibi savaş halindeki iki ülke ile diyalog kanallarını açık tutan Türkiye diplomatik olarak çatışmanın başından itibaren barış ortamının yeniden tesisi için çabalamaktadır. Rusya’ya karşı uygulanan yaptırım ve izolasyon politikası nedeniyle savaşın ortaya çıkardığı sorunların çözümü için diplomasi masasını kurabilecek ülke sayısı kısıtlıdır. Türkiye’nin savaşın ilk günlerinden itibaren dengeli bir dış politika izlemesi ve taraflar arasında ara bulucu olma misyonu üstlenebileceğini vurgulaması tahıl koridoru konusundaki başarıyı beraberinde getirmiştir. Türk donanması eşliğinde tahıl gemilerinin Türkiye üzerinden dünya piyasalarına sunulması beklenmektedir. Bu durum hem dünyadaki hem de Türkiye’deki gıda fiyatlarına olumlu yansıyacaktır. Küresel gıda krizinin çözüm yollarından biri olan arzın artırılması ihtimali Türkiye’nin diplomatik başarısı sayesinde gerçekleşmiştir.

4. Tahıl koridoru gıda krizine çözüm sunabilir mi?

Rusya-Ukrayna savaşı nedeniyle enerji ve gıda fiyatlarındaki artış beraberinde maliyet artışlarını getirmiştir. Birleşmiş Milletler küresel gıda enflasyonunun –kayıt altına alındığından itibaren– en yüksek seviyeye çıktığını vurgularken enerji fiyatları da 2008 Küresel Ekonomik Krizi dönemindeki rekorunu zorlamıştır. Tedarik ve enerji krizlerine ek olarak iklim değişikliği nedeniyle tarımsal üretimin azalması da gıda fiyat dengesizliklerinin şiddetini artırmıştır. Sebze, yağ ve tahıl gibi ürünlerin fiyatları yüzde 400’den fazla artarken birçok ülke krize karşı önlemler almaya çalışmaktadır. Ancak küresel boyuta ulaşan gıda krizi yerel veya bölgesel önlemler ve atılacak adımlarla çözülebilecek durumda değildir. Türkiye’nin savaş nedeniyle ortaya çıkan arz dengesizliğini gidermek için diplomatik yollara başvurması sonrasında tahıl koridorunun açılması mevcut gıda krizinin hafifletilmesini sağlayabilir. Arz yönlü olarak tahıl ürünlerinde artışın yaşanması fiyatların düşüşüne yardımcı olabilir.

5. Ukrayna tahıl koridoru küresel gıda enflasyonunu düşürebilir mi?

Savaşın meydana getirdiği şok nedeniyle son yılların en yüksek seviyesinde bulunan küresel gıda enflasyonu Mayıs-Haziran arasında düşme eğilimi göstermiştir. Salgının başından itibaren yüzde 63’ten fazla artış gösteren küresel gıda enflasyonu Temmuz itibarıyla yüzde 54 seviyesinde bulunuyor. Tahıl enflasyonu yüzde 66, sebze enflasyonu yüzde 111 ve et enflasyonu yüzde 25 seviyelerine gerilerken Ukrayna ürünlerinin dünya tarım piyasalarına sunulması küresel gıda enflasyonunu daha düşük seviyelere çekebilir. Mevcut gerileme eğilimi az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki artan enflasyonist baskının hafiflemesine de neden olabilir. Avrupa ve Amerika gibi kıtalarda yükselen gıda enflasyonunun temel sebepleri arasında bulunan Ukrayna’nın tarımsal ihracatını tam kapasite gerçekleştirememesi gıda fiyatlarını eski seviyelere indirmese bile yükseliş eğilimini tersine çevirebilir.

Sonuç itibarıyla Türkiye’nin diplomatik girişimlerinin bir yansıması olarak Ukrayna tahıl koridoru küresel gıda enflasyonunu düşürebilir. Afrika ve Batı Asya ülkeleri süreçten en olumlu etkilenebilecek ülkeler olarak öne çıkarken Türkiye de taraflar arasındaki barış müzakerelerine daha fazla katkı sunabilir. Karadeniz’in stratejik önemini gösteren Türkiye’nin tahıl koridoru girişimi Türk donanmasının hareket kabiliyeti ve küresel güç imajının artmasına da katkı sağlayacaktır.

***

Deniz İstikbal